در بیش از 100 سال گذشته ارمنی‌های منطقه، مدام تحت تعدی بوده‌اند،‌ چندین بار شورش‌های پان‌ترک‌ها منجر به قتل گسترده شهروندان ارمنی داخل خاک آذربایجان شده است؛ کشتار سومقاییت،‌ گنجه، باکو،‌ و ماراقا، که اتهام برنامه‌ریزی شده بودن برخی از آن‌ها توسط شورشی‌های آذربایجان وجود دارد،‌ همه بخشی از فشارهایی است که ارمنی‌ها داخل خاک آذربایجان تحمل کرده‌اند.

در تمام این مدت اما نیروهای سیاسی داخل و بیرون از منطقه در تلاش بوده‌اند تا به نوعی قره‌باغ را به ارمنستان ملحق کنند، از لابی ارمنی‌ها در آمریکا و فرانسه گرفته تا فعالیت‌های سیاسی زیرزمینی در منطقه و گاهی بمب‌گذاری،‌ از جمله انفجار مسیر صادرات گاز آذربایجان و راه آهن آذربایجان به نخجوان که از مسیر ارمنستان می‌گذرد، ‌همه تلاش‌هایی برای بالا نگه داشتن آتش این درگیری بوده است.

چند جنگ هم در طول 100 سال گذشته اتفاق افتاده است،‌ از جمله جنگ 1918 تا 1920، درگیری‌های 1991 و 1992، 1993 و 1994، در بیشتر این درگیری‌ها، روسیه، ترکیه و ایران تلاش‌هایی برای میانجی‌گری و کاهش درگیری‌ انجام داده‌اند و در برخی موارد نیروهای نظامی برخی از این کشورها هم وارد درگیری آذربایجان و ارمنستان شده‌اند و یا به طرف‌های درگیر کمک مستشاری و تسلیحاتی کرده‌اند.

اما در مورد میانجیگری‌ها، نقش ایران پررنگ بوده است. زمانی که در 1991 آذربایجان یک‌باره خودمختاری 61 ساله قره‌باغ را لغو کرد، ‌یکی از مهم‌ترین درگیری‌ها بین ارمنستان و آذربایجان رخ داد، ‌نیروهای ارمنی به شهر شوشی حمله کردند و بعد از آن بین نیروهای آذری و ارمنی در خوجالی جنگ در گرفت. در این درگیری ها ارمنی‌ها توانستند به موفقیت‌هایی دست پیدا کنند اما اوضاع رو به وخامت بود که علی‌اکبر ولایتی وزیر خارجه وقت ایران به باکو سفر کرد تا نقش میانجی‌گر را به عهده بگیرد. مذاکرات اما به نتیجه نرسید.

در ۱۰ سپتامبر ۱۹۹۱ میلادی یک همه‌پرسی توسط کمیته قره‌باغ و با نظارت ناظرانی از کشورهایی نظیر اوکراین برگزار شد. اقلبت آذری در منطقه قره‌باغ این همه‌پرسی را تحریم کردند و نتیجه، به نفع الحاق منطقه به ارمنستان شد. اما این تصمیم آتش درگیری‌ها را بیشتر کرد. ترکیه ارمنستان را به بستن راه‌های ارتباطی‌اش با دریای سیاه تهدید کرد،‌ جنگ در مرزهای نخجوان شدت گرفت و تنش سیاسی در داخل ارمنستان هم بیشتر شد. اوضاع نگران‌کننده به آغاز دور دیگری از گفت‌وگوها بین سران سیاسی ارمنستان و آذربایجان در تهران منجر شد،‌ که رئیس وقت کنفرانس سازمان امنیت و همکاری اروپا هم در آن حضور داشت،‌ نتیجه این گفت‌وگوها «توافقنامه تهران» بود که عمر بسیار کوتاهی داشت.

در این زمان شهر شوشی، هنوز در تصرف نیروهای ارمنی بود،‌ روسیه هم از این که سران آذربایجان اعتماد زیادی به ایران کرده بودند ناخشنود بود،‌ در نتیجه تحریک‌هایی که صورت گرفت تنها سه و نیم ساعت بعد از توافق تهران، ارمنستان آتش‌بس را نقض کرد و تمام قره‌باغ را به تصرف خود درآورد. همزمان جنگ قدرت و جابه‌جایی چهره‌های سیاسی در باکو سرعت و شدت بیشتری گرفت؛ رییس‌جمهور "محمداف"،‌ جای خود را به "ایاز مطلوب" داد،‌ اما او هم مدت زیادی بر سر کار نماند و شورای ملی کنترل اوضاع را به دست آورد، در همین زمان شهر لاچین آذربایجان هم مقابل نیروهای ارمنی سقوط کرد.

هدف بعدی شهری در نخجوان بود که حمله به آن این بار خشم ایران، ترکیه و حتی اروپا را برانگیخت، ترکیه خواستار دخالت نظامی در منطقه شد و " مارشال شاپوشینکوف" فرمانده روسی جامعه کشور مستقل‌المنافع تهدید کرد که اگر ترکیه به نخجوان نیروی نظامی اعزام کند جنگ جهانی سوم رخ خواهد داد.

وقتی تنش‌های سیاسی در باکو آرام‌تر شد، ارتش آذربایجان توانست پیروزی‌هایی به دست بیاورد و در نتیجه بار دیگر مذاکرات صلحی که این بار در ایتالیا جریان داشت شکست خورد؛ اما پیروزی‌هایی که هر دو ارتش در جبهه‌های مختلف به دست می‌آوردند باعث شد دور دیگری از گفت‌وگوی سیاسی ضرورت پیدا کند؛ سران ملت‌های تُرک در ۳۰ اکتبر ۱۹۹۲ میلادی در آنکارا مذاکراتی را ترتیب دادند و ترکیه از همسایه شمالی ارمنستان،‌ گرجستان خواست تا راه ارتباطی این کشور و روسیه را محدود کند.

سال 1993 با پیشروی‌های بیشتر برای ارمنستان همراه بود که ترکیه را با خطر قریب‌الوقوع جنگ روبه‌رو کرد،‌ با این که ترکیه در این زمان مرز خود و ارمنستان را به کمک نیروهای ارتش مسدود کرده بود، بعد از رفت و آمدهای سیاسی بین آنکارا و باکو،‌ تصمیم گرفت وارد جنگ دو کشور نشود. دور دیگری از تلاش‌ها برای صلح این بار با مشارکت آمریکا،‌ روسیه و ترکیه که به صدور دو قطع‌نامه توسط سازمان ملل منجر شد هم نتوانست صلح پایداری را به منطقه بیاورد و درگیری های سیاسی در آذربایجان یک بار دیگر باعث سقوط رییس‌جمهور و روی کار‌آمدن یک رییس‌جمهور دیگر شد؛ ‌این بار " حیدرعلی‌اف"

در سوی دیگر وقتی ارمنستان تلاش می‌کرد به جاده‌ای در خاک آذربایجان مسط شود واکنش ایران به این عملیات نظامی از شدت حمله ارمنیان کاست و جابه جایی سیاسی در آذربایجان و روی کار آمدن چهره‌های نزدیک به روسیه در پست‌های حساسی مثل وزارت دفاع و امور خارجه در نهایت به دور دیگری از گفت‌وگوها این بار در سانفرانسیسکوی آمریکا و اجلاس میسنک انجامید،‌ قطع‌نامه‌های دیگری توسط شورای امنیت صادر شد اما آتش‌بس تا سال 1994 به دست نیامد.

در این زمان طرح صلح دیگری به ابتکار روسیه مطرح شد که نظر قره‌باغ و ارمنستان را جلب کرد، درست زمانی که ارمنستان عقب‌نشینی از برخی مواضع خود را شروع کرد، ‌بار دیگر درگیری‌های سیاسی در آذربایجان باعث شد. ارتش این کشور به پیشروی ادامه داد، ارمنستان هم موضع قبلی را ترک کرد و آتش جنگ دوباره بالا گرفت تا هیات‌های سیاسی آذربایجان یک بار دیگر راهی روسیه شوند. مذاکرات صلح قره‌باغ بالاخره در بیشکک به ثمر رسید و بعد از یک سری جدال بر سر مفاد توافق صلح،‌ آتش‌بس بر قرار شد. نیروهای نظامی هر دو طرف به اشغال خاک طرف مقابل پایان دادند و نیروهای ناظر بین‌اللملی در کنار نیروهای جامعه مشترک‌المنافع در یک خط حائل بین دو طرف درگیر مستقر شدند و توافق بیشکک به امضا رسید.

اما توافقی که 12 سال دوام آورده بود، ‌اخیرا دوباره به تبادل آتش بین دو طرف ختم شده است. از روز شنبه 14 فرودین دور جدیدی از درگیری‌ها در مرز ارمنستان و آذربایجان در جریان است و دو طرف از راه‌های مختلف جنگ لفظی را در کنار تبادل آتش ادامه داده‌اند. جمهوری آذربایجان تهدید کرده است که قره‌باغ را هدف قرار خواهد داد و ارمنستان هم گفته است می‌تواند این دور تازه از درگیری‌ها را به « جنگی تمام‌عیار» تبدیل کند.

با وجود این وزیر امور خارجه ایران که با همتای ارمنستانی‌اش در تماس تلفنی بوده و در رامسر میزبان وزیر امور خارجه آذربایجان است که برای شرکت در دور چهارم گفت‌وگوهای ایران،‌ اذربایجان و ترکیه در ایران به سر می‌برد و امیدوار است درگیری تازه هم به سرعت و با کمترین هزینه تمام شود.

در روزهای گذشته منابع مختلفی در مورد پایان درگیری‌ها و امضای دوباره توافق آتش‌بس گمانه‌زنی کرده‌اند،‌ اما هر بار یکی از طرفین ادعاها را رد کرده‌اند. درگیری‌ها تا کنون بیش از 20 کشته و 300 زخمی به جا گذاشته‌ و در میان کشته شده‌ها تعدادی هم غیرنظامی هستند.

با این که به نظر می‌رسد درگیری‌ها هنوز ادامه دارد،‌ تحلیل‌گران معتقدند که تبادل آتش این بار موقتی و با تحریک‌های دولت‌های خارجی که از این موضوع سود می‌برند انجام شده است. از دیگر سو بودجه نظامی ارمنستان از آذربایجان کمتر است و وضعیت سال‌های گذشته قره‌باغ که نوعی خودمختاری در سکوت بوده برای قره‌باغ و ارمنستان وضعیت نامطلوبی نبوده ؛ ‌بنابراین به نظر می‌رسد ارمنستان از این درگیری‌های تازه سودی نمی‌برد، هر چند کشوری مانند ترکیه که به دلیل نحوه برخودش با پناهجویان در روزهای گذشته مدام در صدر اخبار بوده حالا می‌تواند از این فرصت استفاده کند تا توجه افکار عمومی به سیاست‌هایش را کمتر کند.